تاکنون 5 گونه زنبور عسل شناخته شده اند که عبارتند از:

1- زنبور عسل معمولی یا اروپایی(Apis mellifera  )

2- زنبور عسل شرقی یا هندی (Apis cerana  )

3- زنبور عسل بزرگ (Apis dorsata  )

4-زنبور عسل کوچک(Apis florea  )

5-زنبور عسل کوچولو(Apis andreniformis  ) که اخیرا در چین شناخته شده و از نظر شکل شناسی با A.florea   تفاوت دارد.

زنبور عسل معمولی یا اروپایی مهمترین گونه شناسایی شده زنبور عسل است که عمده مباحث مربوط به پرورش زنبور عسل مربوط به همین گونه است.

گونه اروپایی و هندی می توانند درون کندو زندگی کرده و از نظر اقتصادی برای انسان حائز اهمیتند ولی سه گونه بعدی به صورت آزاد در طبیعت زندگی کرده و قادر به زندگی درون کندو نیستند.

در زیر پنج نژاد معروف از گونه زنبورعسل معمولی یا اروپایی که شهرت جهانی دارند معرفی شده اند.

1- زنبورعسل سیاه (A.m.mellifera  )  

این زنبور در تمام قاره اروپا، کوههای آلپ و روسیه مرکزی وجود دارند.افراد این نژاد در زنبورهایی درشت و سیاه رنگند. رشد جمعیت این نژاد در بهار کند بوده ولی در اواخر تابستان و اوائل زمستان، کلنی به بیشترین رشد خود می رسد که در آن زمان دیگر در طبیعت گلی وجود ندارد(عیب این نژاد) این زنبور نسبت به امراض زنبور و پروانه موم خوار حساسند. تنها مزیت این نژاد این است که شرایط زمستان را بخوبی تحمل می کنند که آن هم با خوردن غذای زیاد توام است.

2- زنبور عسل ایتالیایی (A.m.ligustica  )

موطن اصلی آن ایتالیا بوده و از نر جثه کوچکتر و ظظریفتر از زنبورسیاه بوده و رنگ آن معمولا زرد مایل به قهوه ای است. این نژاد دارای خصوصیات رفتاری خوب ازجمله آرام بودن و تمایل کم به بچه دهی، تولید اندک بره موم، عسل آوری و رشد سریع کلنی در اوایل بهار است. از طرفی زمستان را بخوبی تحمل نکرده و حس غارت در آن قوی بوده و حس جهت یابی ضعیفی دارند و گاهی اشتباها به کندوی مجاور می روند.

3- زنبور قفقازی (A.m.caucasica  )   

این نژاد ساکن کوههای قفقاز در گرجستان بوده و دارای رنگ بدن خاکستری روشن است.زنبورهایی آرام هستند و کمتر نیش می زنند و تا اواسط تابستان جمعیتش به بیشترین حد می رسد. ویژگی مطلوب آن تمایل کم به بچه دهی است اما تولید زیاد بره موم در آنها و در نتیجه چسباندن کادرها به همدیگر، کار با آنها را مشکل می سازد. این نژاد به نوزما حساس بوده و از زمستان گذرانی خوبی برخوردار نیستند.

  4- زنبور عسل کارنیولان (A.m.carnica  )

در قسمت جنوبی کوههای آلپ و شمال بالکان و در دره دانوب پراکنده اند.از نظر اهری شبیه زنبوران ایتالیایی است و رنگ بدن قهوه ای مایل به خاکستری است. از ویژگی های مطلوب آن می توان به آرام بودن،کم بودن نیاز غذایی اشاره کرد. این نژاد کم بچه می دهند،غارت نمی کنند و عسل خوبی تولید می نمایند و نسبت به بیماری های زنبورعسل مقاومند.

5- زنبور عسل ایرانی(A.m.mede&persica  )

موطن اصلی آن ایران بوده و سه حلقه ول شکم آن سیاه و بقیه حلقه ها زرد مایل به قهوه ای است. در کتاب های زنبورداری از این زنبور بعنوان زنبور نیش زن یاد میشود.این نژاد از سایر نژادهای فوق قانع تر بوده و مصرف غذای آن در زمستان اندک است. بره موم زیادی مصرف می کند اما مقدار آن از نژاد قفقازی کمتر است.در مناطق سردسیر سرمای زمستان را بخوبی تحمل میکن و در اوایل بهار رشد آن خوب بوده و تا خردادماه به بیشترین مقدارش می رسد. از ویژگی های نامطلوب این نژاد می توان به تمایل آن به غارتگری و تولید بچه زیاد اشاره کرد.

کلزا:

رنگ گلها زرد یا سفید رنگ بوده و گرده حاوی 22 تا 25 درصد پروتئین زرد رنگ و میزان عسل تولیدی در هر هکتار 50 تا 100 کیلوگرم می باشد. عسل کلزا براحتی شکرک می زند. تاریخ گلدهی آن از اواخر فروردین ماه یا اوایل اردیبهشت ماه تا اواخر اردیبهشت ماه است.

شلغم ، شلغم سبز:

پروتئین گرده 22 تا 25 درصد و عسل تولیدی در هر هکتار 100 تا 500 کیلوگرم می باشد. گلدهی آن از اواسط اردیبهشت تا اواخر خرداد است. 

درخت پرتقال:

گلدهی آن از اوایل تا اواخر فروردین است.یک کلنی قوی می تواند ظرف مدت 10 روز 80 کیلوگرم عسل از یک باغ پرتقال جمع آوری کند. رنگ عسل این درخت زرد روشن و رنگ گرده آن آبی روشن است.

پنبه:

گل آن زرد روشن است و میزان عسل تولیدی در هکتار آن 100 تا 200 کیلوگرم است. زنبوران قادرند روزانه از هر هکتار 1 تا 5/2 کیلوگرم عسل جمع آوری کند.

آفتابگردان:

گل آن زرد رنگ و دارای عسلی خوش طعم ، مطبوع و زرد مایل به قهوه ای(کهربایی) و رنگ گرده آن کهربایی است.عسل آفتابگردان زودتر از سایر عسل ها شکرک می زند. تاریخ گلدهی این گیاه به آب و هوا ، تاریخ کاشت و رقم گیاه بستگی دارد؛ ولی بیشتر در ماههای خرداد و تیر است. با استقرار 15 کندو در وسط یک مزرعه به وسعت 20 هکتار 38 کیلوگرم عسل از هر کندو می توان برداشت نمود.

درخت سیب:

گلهای آن سفید ، صورتی یا قرمز لعلی است. میزان عسل تولیدی از هر هکتار 0 تا 50 کیلوگرم و دوره گلدهی آن 9 روز است. شهد سیب دارای 2/46 درصد قند است. تاریخ گلدهی فروردین تا خرداد ماه است. میزان شهد متوسط و میزان گرده آن بسیار زیاد است. رنگ عسل کهربایی روشن است.

 

تازه به کندو وارد کردن ملکه

این عمل به منظور تعویض ملکه صورت می‌گیرد. در این روش ، مربیان ملکه لازم را از موسسات تربیت ملکه خریداری و از آن استفاده می‌کنند. می‌توان تعویض ملکه را در هر موقع سال عملی نمود ولی اغلب آن را در اواخر دوره عسل کلی و یا در اوایل بهار انجام می‌دهند و معمولا در بهار ، هنگام جلوگیری از بچه دادن، به این کار اقدام می‌کنند. در هر صورت ، برای شروع به این کار ، باید نصف روز یا چند ساعت قبل از آن که ملکه جدید وارد شود، ملکه سابق را بگیرند و بیرون کنند.

لوازم مورد نیاز برای زنبورداری

یک کندوی خوب باید از ورود زنبورهای مهاجم جلوگیری کند. مقاوم در برابر اثرات مخرب نور خورشید و باران باشد. مانع از نفوذ موریانه‌ها گردد. اغلب کندوها چوبی هستند. قسمتهای مختلف یک کندو از پایین به با لا تخته تحتانی ، طبقه ، پنجره ملکه ، قابها و زیرسازی آنها ، صفحه جدا کننده ، سرپوش ، ابزارآلات زنبورداری لباس کار زنبورداری ، یک جفت پوتین یا چکمه خوب ،‌ یک جفت دستکش ، توری جهت پوشاندن صورت ، دودی یا دودکن ، کاردک زنبورداری ، کلاه ، برسی یا شاه پر ، قفس ملکه ، بچه گیر ، یک قوطی کبریت.

دودی یا Smoker زنبوران عسل تندخو به سادگی به زنبوردار اجازه خارج کردن عسل از کندو را نخواهند داد. برای تخفیف دادن حملات آنها و یا اداره کردن زنبوران زمانی که کندو مورد بازدید قرار می‌گیرد از وسیله‌ای به نام دودی یا دود کن استفاده می‌شود. برخی از دودکنها از قلع و برخی از مس یا استیل ضد زنگ ساخته شده‌اند و یک دودکن باید دمنده قوی و مخزن آتش مناسب داشته باشد. بسته‌های مقوای نازک ، گونی کنف خشک و بخصوص پوسیده ، تکه‌های پارچه یا لباس پشمی کهنه ، چوب پوسیده و پهن گاو بهترین سوختها برای دودکن به حساب می‌آیند.

جفتگیری ملکه باکره وقتی که تقریبا 5 -3 روزه است، قبل از پروازهای مخصوص جفتگیری پروازهای اکتشافی در اطراف کندو مینماید. جفتگیری معمولا در گرمترین اوقات روز صورت میگیرد. گاهی ملکه بعد از چند دقیقه جفتگیری کرده به کندو برمیگردد. مشاهده جفتگیری که مطمئنا در آسمان انجام میگیرد خیلی کم صورت گرفته است. زنبورهای نر در آسمان به سرعت در اطراف ملکه پرواز میکنند و هر یک کوشش دارند که خود را به او برسانند. این پرواز دسته جمعی مدتی بطور زیگزاگ ادامه دارد. زنبور نری که موفق به جفتگیری میشود آلت تناسلی و قسمتی از اعضای مربوط را از دست داده و میمیرد. در مدت کوتاهی که عمل جفتگیری انجام میگیرد، اسپرم نر به واژن ملکه وارد میشود. برای جلوگیری از خروج و ریزش اسپرم از واژن ، حشره نر بلافاصله دهانه خروجی واژن را با ماده ژلاتینی مخصوص مسدود میکند. اسپرماتوزوئیدها سپس به سمت کیسه اسپرم شناور و در آن متمرکز میشوند. در کیسه اسپرم ، اسپرماتوزوئیدها بطور منظم ، پهلوی هم و تقریبا بدون حرکت قرار میگیرند. ملکه معمولا قبل از اینکه شروع به تخم گذاری کند، چندین بار جفتگیری کرده به اندازه کافی برای آینده خود اسپرم ذخیره میکند. تخمگذاری کمی بعد از اینکه ملکه جفتگیری کرد، توجه کارگران نسبت به ملکه بیشتر می شود. درهر جا که ملکه قرار گیرد حلقهای از کارگران که اعضای آن مرتب تغییر میکند، تشکیل میگردد. زنبورهای کارگر جوان اقدام به تغذیه ملکه میکنند و بدن او را بوسیله شاخکهای خود لمس نموده با دهان میلیسند تا مواد مترشحه ملکه را دریافت کرده بین سایر زنبورها تقسیم کنند. ملکه هنگام تخمگذاری در روی شانهها ، روی قاعده مشخصی حرکت میکند. ابتدا سر خود را وارد تک تک سلولها نموده آنها را آزمایش میکند و سپس تخمی در آن قرار میدهد. برای این منظور ، شکم خود را خم کرده انتهای آن را داخل سلول میکند. دیدن ملکه بعضی از مربیان وقت زیادی برای جستجوی ملکه صرف مینمایند ولی بهتر است به جای این کار اطلاع حاصل کنند که ملکه خوب کار میکند یا خیر. اگر در کندو به مقدار کافی نسل زنبور در مراحل مختلف دیده شود که در قابها بطور منظم برقرار شدهاند، نشان میدهد که فعالیت ملکه رضایت بخش میباشد. بنابراین ، احتیاجی نیست که تمام کندو بازرسی شود و امتحان یکی دو قاب نسل کافی است. ولی اگر حتما لازم باشد که ملکه دیده شود باید کندو را با آرامش کامل باز نمود.

زنبورهای یک کندو شامل یک ملکه ، چند صد زنبور نر و چندین هزار زنبور کارگر میباشد. در تابستان و بهار که زنبورها فعالیت زیادی برای جمع آوری شیره دارند کندو ممکن است 7 - 5 کیلو زنبور داشته باشد و تعداد زنبورهای نر در این موقع زیادتر از هر موقع دیگر در کندو دیده شوند. هر یک از این دو نوع زنبور وظیفه خاصی دارند ولی منظوری که یک کندو تعقیب مینماید عبارت از بقای نسل و یا دفاع و نگهداری کندو میباشد و نظر انفرادی در بین نیست و هیچکدام از آنها در نتیجه سعی انفرادی قادر نیستند که برای مدت طولانی زنده بمانند و بنابراین هدف آنها بطور دسته جمعی انجام میگیرد. زنبور ملکه ملکه زنبور عسل به سادگی از کارگران و زنبور نر مشخص میشود. ملکه نسبتا درشت تر و درازتر از کارگران و درازتر از زنبوران نر است، ولی پهنتر از آنها نیست. از آنجا که شکم ملکه طویل و در سطح زیرین پهن است، طول بالهایش نسبت به بدن از بال کارگرها و زنبوران نر کوتاه تر است. نیش ملکه کمی خمیده است و نسبت به نیش کارگر دارای دندانههای کمتری است و فقط برای از بین بردن ملکههای رقیب بکار میرود. حرکت ملکه در حالت عادی ملایم است ولی در مواقع احتیاج میتواند با سرعت حرکت کند. تمام تخمهایی که در سلولها قرار دارد، بوسیله ملکه واحد کندو گذاشته میشود. این ملکه در جوانی در هوای آزاد با یک یا چند نر پشت سر هم جفتگیری و برای خود تا آخر عمر اسپرم ذخیره میکند. فصل پرورش زنبورها فصل پرورش نوزادان در شرایط آب و هوایی معتدل ، به مقدار کم ، از اواسط دیماه شروع شده مرتب توسعه مییابد و اوایل اردیبهشت به حداکثر خود میرسد. در صورتی که شرایط اجازه دهد، فعالیت تولید مثل آنها ، به همین وضع ، تا اواخر خرداد ماه ادامه پیدا میکند و از آن به بعد رو به نقصان میگذارد. در ماههای آبان و آذر فعالیت زاد و ولد بکلی متوقف می گردد. نژادهای مختلف زنبورعسل از این حیث دارای خصوصیات متفاوت هستند. هنگامی که تولید مثل کلنی در حداکثر توسعه خود میباشد، یک ملکه ممکن است 1500 تا 2000 تخم در روز بگذارد.